विश्वव्यापीकरण साम्राज्यवादको विस्तार हो

युरोपेली देशहरुले व्यापार विस्तार गर्न सैन्य र प्राविधिक स्रोतहरुमार्फत् गैर–पूँजीवादी समाजलाई टुक्राएर र पुनर्संरचना गरेर बजार बनाए । 

ह्यारी म्यागडफ

(ग्लोबलाइजेसनलाई नेपालीमा विश्वव्यापीकरण भन्ने चलन छ । भूमण्डलीकरण शब्द पनि समानार्थीको रुपमा प्रयोग गरिएको पाइन्छ । अहिले विश्वव्यापीकरण सामाजिक विज्ञानका हरेकजसो शाखाहरुमा चर्चा र चासोको विषय बनेको छ । विश्वव्यापीकरणलाई विभिन्न कोण र आयामबाट विश्लेषण गरिएको पाइन्छ । विश्वव्यापीकरणका अनेकन् विश्लेषकमध्ये ह्यारी म्यागडफ पनि एक हुन् । साम्राज्यवादलाई आर्थिक कोणबाट विश्लेषण गरेर संसारभर ख्याती कमाएका म्यागडफ ‘मन्थली रिभ्यु’का पूर्व सह‑सम्पादक थिए । उनले ‘Imperialism: From the Colonial Age to The Present’ नामक पुस्तकमा साम्राज्यवादको शुरु, विकास र विस्तारबारे विस्तृतमा विश्लेषण गरेका छन् । सोही पुस्तकमा संग्रहीत Imperialism: A Historical Survey नामक निबन्धमा म्यागडफले विश्वव्यापीकरणलाई साम्राज्यवादकै विस्तारको रुपमा व्याख्या गरेका छन् । उनको निबन्धमा आधारित रहेर रामचन्द्र श्रेष्ठले तयार पारेको यो अध्ययन टिपोट यहाँ प्रस्तुत छ । यो टिपोट तीन भागमा प्रकाशन गरिनेछ ।)

सामान्यतयाः विश्वव्यापीकरण वस्तु वा सेवाको विश्व स्तरमा विस्तार हुनु हो । तथापी समकालीन संसारमा विश्वव्यापीकरणको अर्थ निकै फराकिलो भएको छ ।

कुनै पनि राष्ट्रिय सीमाहरु नाघेर तुलनात्मक लाभका अधारमा पूँजी, मानवीय श्रम, कच्चा पदार्थ, प्रविधि, दर्शन, मूल्य–मान्यता, संस्कृति आदि स्वतन्त्र रुपमा आयात तथा निर्यात हुनु र यही क्रमले 
संसारभर हरेक देशहरु एक आपसमा अन्तरनिर्भर हुनु, अन्तरसम्बन्धको जालोमा जेलिंदै एकत्रित हुनु विश्वव्यापीकरण हो । यसलाई चल्तीको भाषामा विश्व एउटा गाउँ बन्नु पनि भनिन्छ । आज हामीले हेर्यौं भने, नेपालको कफी, गलैंचा युरोप र अमेरिकाको बजारमा पुगेको छ भने चिनियाँ सामान, दक्षिण कोरियाली कपडा र अमेरिकी कम्पनीको सफ्टवेयर तथा पेय पदार्थ हाम्रै देशमा लगानी गर्नसक्नु, प्रतिस्पर्धा राष्ट्रिय घेराबाट उठेर अन्तर्राष्ट्रिय तहमा पुग्नु विश्वव्यापीकरणको विशेषता हो । निजीकरण, उदारीकरण र अनियमका प्रक्रियाहरुद्वारा विश्वव्यापीकरणले मूर्त स्वरुप ग्रहण गरिएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आइ.एम.एफ.), विश्व बैंक, विश्व व्यापार संगठन (डब्लु. टि. ओ.) विश्वव्यापीकरणका हतियार हुन् । त्यस्तै, बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरु विश्वव्यापीकरणका तत्त्वहरु सावित भएका छन् ।

त्यसैले, अर्को पक्षबाट भन्नुपर्दा विश्वव्यापीकरण संसारलाई एउटै बजारमा परिणत गर्ने प्रक्रिया हो । यो एउटा यस्तो प्रक्रिया हो जहाँ संसारको सिङ्गो बजार केही शक्तिशाली कम्पनीको मुठ्ठीमा बन्दी हुन्छ । जस्तै, विश्वभरको अटोमोबाइल उद्योग ६ वा ८ कम्पनीमा निर्भर छ । संसारको पेय पदार्थको व्यापार जम्मा तीन कम्पनीमा निहित छ । उड्ययन क्षेत्रमा जम्मा दुईवटा नाम छन् – बोइङ र एयरबस । यसरी विश्वव्यापीकरणका कारण सिङ्गो विश्व एउटा बजार बनेको छ । राष्ट्रिय सीमाका पर्खालहरु ध्वस्त भएका छन् । एकातर्फ प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी बहुराष्ट्रिय कम्पनीमार्फत् विकासशील देशहरुमा भित्रिइरहेका छन् भने अर्कोतर्फ विकासशील देशका मानव श्रम पनि अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धारत छन् ।

त्यसैले केइन्डल बर्गरको भनाई सही साबित हुन्छ । उनले भनेका छन्, विश्वव्यापीकरणको प्रक्रियामा ‘आधुनिक राज्य एउटा आर्थिक एकाई बन्छ’ ।

सारमा भन्न सकिन्छ, विश्वव्यापीकरण विश्व स्तरमा पूँजीको केन्द्रीकरण र बजारमा अल्पाधिकार (Oligopoly)को स्थिति हो । विश्वलाई एउटै बजारमा परिणत गर्ने क्रममा विश्वभर एउटै खालको संस्कृति, एउटै खालको चिन्तन र एउटै खालको राजनीतिक प्रणाली विश्वव्यापीकरणको आवश्यकता हो । यस अर्थमा विश्वव्यापीकरण साम्राज्यवादको विश्वव्यापी चरण हो ।

पूँजीवाद पूँजीको केन्द्रीकरण हुने व्यवस्था हो । त्यही क्रममा पूँजीवादले साम्राज्यवादको स्तर ग्रहण गर्यो । साम्राज्यवादको निरन्तर विस्तार र वृद्धि नै विश्वव्यापीकरण हो । साम्राज्यवादको विकास र विस्तारलाई क्रमबद्ध गर्ने क्रममा ह्यारी म्यागडफले आफ्नो निबन्ध Imperialism: A Historical Survey (साम्राज्यवादः एक ऐतिहासिक सर्वेक्षण)मा साम्राज्यवादको चरणगत विकासलाई यसरी व्याख्या गरेका छन्ः

ह्यारी म्यागडफ

पहिलो चरणः विश्व स्तरमा युरोपेली व्यापारको प्रवेश 

 (पन्ध्रौं शताब्दीको अन्त्यदेखी सत्रौं शताब्दीको शुरुसम्म)

पन्ध्रौं शताब्दीको अन्त्यतिर आइपुग्दा युरोपेली व्यापारले दुईवटा चुनौतीमाथी विजय हासिल गर्न सफल भयो ।  पहिलो चुनौती थियो अट्टोमन साम्राज्यको नाकाबन्दी । र, अर्को चुनौती थियो युरोपभन्दा बाहिरको व्यापारमा एशियाली र अफ्रिकालीहरुको कब्जा ।

अट्टोमन साम्राज्यको नाकाबन्दीका कारण पश्चिम युरोपका देशहरु स्पेन, पोर्चुगल, पोल्याण्ड, फ्रान्स र इंगल्याण्ड नयाँ–नयाँ सामुद्रिक बाटो खोज्न बाध्य भए । यसैक्रममा अमेरिकासम्म पुगे । त्यस्तै, एशिया र अफ्रिकाका देशहरुको आफू सरहको विकसित सामान, व्यापार क्षमताका कारण युरोपेलीहरु हतियारको स्तर विकास गर्न प्रेरित भए । युद्धमा जहाजहरुको श्रेष्ठताका कारणले नै व्यापारमा एशिया र अफ्रिकाको प्रभुत्व तोड्न युरोपेली देशहरु सफल भए । युरोपेली जहाजले एशियाली जहाजलाई पराजित गरे समुद्रमा युरोपेली पडक स्थापित भयो ।

यो अवधिको साम्राज्यवादी विस्तारका विशेषताहरु निम्न छन्ः

१) युरोपले दक्षिण अमेरिका माथि विजय हासिल गर्यो ।

२) दक्षिण अमेरिकामा फेला परेका सुन र चाँदीका स्रोतहरुको दोहन शुरु भयो ।

३) तत्कालीन व्यापार संरचना परिवर्तन भयो ।

त्यतिबेला दक्षिण अमेरिकाका उत्पादनका साधनहरु र अतिरिक्त आम्दानी युरोपको तुलनामा निकै न्युन थिए । सम्पत्ति संचय गर्न युरोपेली देशहरुले लुटपाट वा डकैती गर्थे । लुटपाट, डकैती र चोरीबाट जम्मा गरिएको सम्पत्ति दुई तरिकाले पुनर्वितरण गरिन्थ्योः

१) युरोपेली देशमा बाहेक अन्य देशमा रहेका संचित आम्दानीलाई युरोपेली नियन्त्रणमा ल्याएर ।

२) अरु महादेशका सम्पत्तिमाथी कब्जा जमाउन मुख्य देशहरु स्पेन, पोर्चुगल, होल्यान्ड, फ्रान्स र इंग्ल्याण्डबीच समुद्री डकैतीसम्मको द्वन्द्व भएर ।

पूर्वी देशहरुको नयाँ उत्पादन, अमेरिकाका बहुमूल्य धातुको बाढी, नयाँ–नयाँ बजारको स्थापना, विभिन्न राज्यमा बढ्दो माग र उपनिवेशहरुको स्थापनाले पश्चिमा उत्पादनको तिव्र प्रसार र युरोपेली पूँजीवादीहरुको हैकम स्थापना गर्न प्रेरित गर्यो । तर, समुद्रपारको विस्तारमा भने एक प्रकारको सिमितता थियो । कैयौं वर्षदेखि जम्मा गरिएको सम्पत्ति एकपटक मात्र लुट्न सकिन्थ्यो ।

समुद्रपारको विस्तारको यो पहिलो लहर थियो । यो पहिलो लहरमा विस्तारै मन्दी छाउँदै गयो । यसका निम्न कारण थिएः

१) आफ्नै व्यापार विस्तार नगर्दासम्म अरुको व्यापार मार्ग कब्जा गर्दैमा आम्दानी वृद्धि हुँदैनथ्यो । तर, पुरानो ढाँचाको उत्पादन पद्धतिले व्यापार विस्तार गर्न सक्दैनथ्यो ।

२) प्रतिद्वन्द्वी देशहरुसँगको चर्कँदो द्वन्द्व र आपूर्तिमा कमीका कारण मसला व्यापारबाट नाफा कम हुनथाल्यो ।

त्यस्तै, पिछडिएको प्रविधि, सम्पन्न खानीहरु रित्तिदै जानु र अत्याधिक शोषण कारण स्थानिय आदिवासी (इन्डियन्स) कम हुँदै गएकाले दक्षिण अमेरिकाबाट बहुमुल्य धातुहरु आउने क्रम घट्दै गयो । फलस्वरुप पुरानो उपनिवेश नयाँ उपनिवेशमा बढ्न सकेन बरु त्यो पतन भयो र अर्कोले विस्थापन गर्यो ।

चरण २: व्यापारिक पूँजीको प्रभुत्व 

(सत्रौं शताब्दीको मध्यदेखि अठारौं शताब्दीको अन्त्यसम्म)

अघिल्लो चरणभन्दा यो चरण निम्न राजनीतिक र सैनिक अवस्थाहरुले फरक थियोः

१) स्पेनको श्रेष्ठता क्षयीकरण/कमजोर भयो ।

२) पोर्चुगलको फ्रान्समाथिको निर्भरता बेलायतमा सर्यो ।

३) जहाजमाथिको डच (हल्याण्ड)को काल्पनिक एकाधिकार अन्त्य भयो ।

४) बेलायत र फ्रान्सको औपनिवेशिक शत्रुतामा वृद्धि भयो ।

५) समुद्र र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा बेलायतको श्रेष्ठताको प्रादुर्भाव (उदय) भयो ।

१७औं शताब्दीको बेलायती क्रान्तिको समयमा परिपक्व भएको वर्गसंघर्षमा व्यापारिक स्वार्थको विजय भएपश्चात् संसारमा बेलायती साम्राज्य वित्त र व्यापारमा सबैभन्दा बलियो भयो । क्रामबेलको नेतृत्वमा बेलायतले पहिलो पटक राष्ट्रिय र व्यवसायिक युद्धपोत बनायो ।

एकातिर पानीजहाजमा श्रेष्ठता हासिल गरेर बेलायतले आफ्नो व्यापारलाई एसिया, अफ्रिका र अमेरिकासम्म फैलायो भने अर्कोतिर युद्धपोत मार्फत् औपनिवेशिक उध्देश्य पूरा गर्यो । उपनिवेशवादी नीतिको उद्देश्य प्रष्ट थियो– आत्मसक्षम साम्राज्यको निर्माण गर्नु, साम्राज्यवादी देशलाई आवश्यक पर्ने खाना र कच्चा पदार्थको उत्पादन गर्नु र उत्पादनलाई प्रशस्त बजार निर्माण गर्नु ।

औद्योगिक क्रान्तिपूर्व युरोपले वैदेशिक व्यापारका लागि निकै चुनौती सामना गर्नुपर्यो । युरोपेली देशहरुले व्यापार विस्तार गर्न सैन्य र प्राविधिक स्रोतहरुमार्फत् गैर–पूँजीवादी समाजलाई टुक्राएर र पुनर्संरचना गरेर बजार बनाए । पूर्वका तुलनात्मक रुपले विकसित र जनघनत्व बढी भएका देशहरु भारत र चीनमा पश्चिमा उत्पादनहरुप्रति न्यून आर्कषण थियो । १९ औं शताब्दीसम्म पनि एशियाको ठूलो भूभागमा युरोपले बिक्रीभन्दा क्रय बढी थियो ।

यी सबै परिस्थितिले युरोपलाई औद्योगिक क्रान्तितर्फ लाग्न प्रेरणा दियो ।

साम्राज्य विस्तारको यो अवधिको महत्त्वपूर्ण विशेषता दास व्यापार थियो । अति नाफा हुने उखु खेतीका लागि अफ्रिकाबाट दासहरु आयात गरिन्थ्यो । त्यसमाथि दास व्यापार आफैमा लाभदायक थियो । सारमा, यो अवधिमा युद्ध, समुद्र माथिको आधिपत्य र राजनीतिक प्रभुत्वको कारणले निर्यात व्यापार र दास तथा वस्तु व्यापारमा फैलावट भयो । जसले गर्दा औद्योगिक क्रान्ति अंकुराउन थाल्यो ।

अर्कोतर्फ, युरोपेली सम्पन्नताको स्रोतमा सिमितता थियो । जमिनको अत्याधिक दोहन, व्यवस्थापनमा असक्षमता र श्रमिक समस्याजस्ता विविध कारणले १८औं शताब्दीको अन्त्यमा  साम्राज्यमा संकट आउन थाल्यो । यहीबेला दासताविरोधी आन्दोलन र स्वतन्त्रता संग्रामहरु ल्याटिन अमेरिका, उत्तरी अमेरिका र आयरल्याण्डमा चर्किन थाल्यो जसको प्रभाव पश्चिमी युरोपमा पनि पर्यो ।

(क्रमशः)