सडक दुर्घटनाको सामाजिक आयाम

रामचन्द्र श्रेष्ठ

गाडी  मालिकले  कमिसनको  बलमा  धेरै  नाफा कमाउन  चालक,  सहचालकलाई  दबाब  सिर्जना  गरिरहेको  हुन्छ  ।  गाडीको  आम्दानीसँग  कमिसन सम्बन्धित  हुन्छ  ।  त्यसैले  बढी  आम्दानी  र  नाफाको  लागि  तीव्र  गतिमा  गाडी  हाक्नु  बाध्यता बनिदिन्छ  ।

(श्रेष्ठकाे याे लेख सुरक्षित यात्रा नेपाल, बुटवलबाट प्रकाशित ‘सुरक्षित यात्रा– सचेतना पुस्तिका २०७४’मा प्रकाशित भएकाे हाे । देशमा सडक दुर्घटना बढिरहेकाे याे बेला सडक दुर्घटनाका विभिन्न आयामहरूबारे छलफल हाेस् भन्ने हेतुले भलाकुसारीकाे पाठककाे लागि साभार गरिएकाे छ ।— भलाकुसारी टीम)

के  सडक  दुर्घटनाको  सामाजिक  आयाम  हुन्छ  ?  प्रायः  व्यक्तिगत वा  साधनको  कारण  दुर्घटना भएको  ठानिने  सडक  दुर्घटनाबारे  जति  बहुआयामिक  पक्षबाट  अध्ययन  गर्नुपर्ने  हो  त्यति  भएकै  छैन
।  हुनत  हामीलाई  सडक  “दुर्घटना”मात्र  हुन्छ  ।  दुर्घटना  त  आखिर  भवितव्य  न  हो  ।  नियति  कै कारण  ।  अनि  हाम्रो  यात्रा  सँधै  ‘पशुपतिनाथले  रक्षा’  गर्छन्  ।  हामी  हाम्रो  सफल  यात्राको  सबै जिम्मा  उनै  पशुपतिनाथलाई  सुम्पन्छौ  तर  कहिल्यै  गम्भीर  भएर  विमर्श  गर्दैनौं  ।  के  सबै  सडक घटना/दुर्घटना  भवितव्य  नै  हुन्  ?  यस  आलेखमा  सडक  दुर्घटनाका  सामाजिक  पक्षबारे  विमर्श गर्ने चेष्टा गरिएको छ ।

यातायात वा  सडक  यात्रा  व्यक्तिद्वारा  हुन्छ  ।  समाजशास्त्रको  आँखामा  व्यक्ति  सामाजिक  प्राणी हो  ।  मानिस  निश्चित  सामाजिक  संरचनाको  परिधिभित्र  बाँच्दछ  र  एक–अर्कासँग  अन्तरक्रियारत हुन्छ  ।  मान्छेको  हरेक  क्रियाकलाप  उ  बाँचेको  समाजको   संरचना,  ग्रहण  गरेको  संस्कार, आनीबानी, संस्कृति, विश्वास आदिबाट निर्धारित भईरहेको हुन्छ ।  हामीलाई स्वाभाविक लाग्ने होस् वा असामान्य जुन सुकै व्यवहारको पछाडि  सामाजिक कारणहरूको जेलिएको  संरचना हुन्छ ।

व्यक्तिको  सामाजिक  स्थिति  समाजको  संरचनासँगै  बदलिन्छ  ।  हिजो   इञ्जिन  यातायात नफस्टाएको  समाजको  मानिस र  आजको  मानिस एउटै  होइन  ।  यातायात  सञ्जालको  विस्तारसँगै, शहरीकरणसँगै  एउटा  बेग्लै  सामाजिक  मनोविज्ञान  निर्माण  भइसकेको  छ  ।  निजी  सवारीसाधनलाई प्रश्रय  दिइन  थालेपछि  मानिसलाई  मुल्यांकन  गर्ने  दृष्टिकोण  फरक  बनिसकेको  छ  ।  यद्दपीसवारीसाधन कम्पनीहरूको  व्यापक प्रचारबाजीले पनि  भूमिका खेलेको हो । तर  यसलाई हामी  अझै खोतल्दै  गयौं   भने  विश्वव्यापीकरणसँग  पनि   ठोकिन्छौं  ।   अहिलेलाई   यो  प्रसंग  यति   नै  । शहरीकरणले  सवारीसाधनबारे  सामाजिक  मनोविज्ञानको  निर्माण  गरेको  छ  जुन  मनोविज्ञानले व्यक्तिलाई असर गरिरहेको छ ।

यातायातका  तीनवटा  पक्षहरू  हुन्छन्  ।  एक,  कर्ता–चालक,  दुई  साधन–मोटर  र  तेस्रो  माध्यम–
सडक । यी तीनवटै पक्षहरूबारे छुट्टाछुट्ट विवेचना गर्नु जरुरी हुन्छ ।

 चालक

यातायातको  कर्ता  हो  चालक  ।  व्यक्तिले  सडकमा  सवारीसाधन  हाँक्छ  ।  तर  त्यो  व्यक्ति
समाजको  उत्पादन  हो  ।  चालकले  सवारीसाधन  हाँकिरहेको  मात्र  हुँदैन  ।  उसले  आफू  जस्तै  अर्को चालकसँग,  सडक  निर्माण  गर्ने  ठेकेदारसँग,  सडक  विभागसँग,  पैदल  यात्रीसँग,  सवारी  साधनको लागि  लगानी  गरिदिने  बैंक  वा  वित्तिय  संस्थासँग  लगायतका  कैयन्  पक्षसँग  अन्तरक्रिया  गरिरहेको हुन्छ  ।  त्यसैले  चालक  स्टेरिङ्ग  वा  हेन्डल  समातिरहेको  व्यक्तिमात्र  होइन  त्यो  एउटा निश्चित
सामाजिक   परिधि   (सोसल  स्फेयर)भित्रको   जिउँदो   प्राणी   हो   ।   चालकसँग   जोडिएका   केही
सामाजिक पक्ष निम्न हुनसक्छन्ः—

गतिको मनोविज्ञान

दुर्घटनासँग प्रायः गाँसिएर  आउने विषय हो तीव्र गति । तीव्र गतिकै कारण  कैयन् दुर्घटनाहरू भएका  छन्  ।  भनौन  अधिक  मोटरसाइकल  दुर्घटनाका  कारण  तीव्र  गति  नै  हुने  गर्छ  ।  तर  तीव्र गति  समाजको  उत्पादन हो । विशेष गरेर  युवा पुस्तामा । शहरीकरणले सिर्जना गरेको  छ गतिको मनोविज्ञान  ।  गति  युवाको  पुरुषार्थसँग  गाँसिदिएको  छ  ।  तीव्र  गति  अब  एडभेन्चर  र  स्मार्ट  बन्ने माध्यम बनेको  छ ।  तीव्र  गति नरुचाउने र गतिको रिस्कसँग नखेल्ने  नामर्द  हो ।  जति तीव्र गति त्यति स्मार्ट, त्यति बहादुर र त्यत्तिनै अरुप्रति आफ्नो आकर्षण वृद्धि गर्ने सम्भावना  ।  गतिको  यो मनोविज्ञान  प्रतिस्पर्धालाई  जोड  दिने  बजार  अर्थतन्त्रको  उपज  पनि  हो  ।  कोही  भन्दा  कम  नबन्ने मानसिकता  सडकमा  गति  बनेर  पोखिन्छ  ।  फलस्वरुप  आफु  अगाडिका  सबै  गाडीलाई  जित्नै  पर्ने मनोविज्ञान  सिर्जना  हुन्छ  ।  यसरी  गतिको  मनोविज्ञान  दुर्घटनाको  कारण  बनिरहेको  छ  ।  जुन मनोविज्ञान प्रतिस्पर्धालाई जोड दिने समाजको उपज हो ।

एकातर्फ  गाडीबाट  हुने आम्दानीले घर खर्च चलाउनु, छोराछोरीको शिक्षा, स्वास्थ्य आदिमा खर्च गर्नु र अर्कोतर्फ नियमित  ठूलो  राशीको  किस्ता  बुझाउनु  ।  फेरि  सवारीसाधन  धनी  हुनु  भनेको  समाजमा  बेग्लै हैसियत  हुनु  हो  ।  त्यो  हैसियत  बिना  पैसा  कायम  रहन  सक्दैन  ।  यी  आर्थिक दबाबले सवारीसाधन  धनीलाई  छिटो  अकुत  नाफा  जम्मा  गर्न  बाध्य  पार्दछ  ।  उसले  गाडीको  नियमित मर्मतसम्भारमा  पैसा  खर्च  गर्न  कञ्जुस्याई  गर्दछ  ।  धेरै  नाफाको  लागि  ट्राफिक  नियम  उल्लंघन गरिन्छ र रिस्कसँग खेल्न प्रोत्साहन गरिन्छ ।

लैङ्गिक विभेदको मानसिकता

चालक सामाजिक संरचना र सामाजिक मनोविज्ञानले निर्मित प्राणी हो । पुरुषप्रधान
समाजमा  घरबाहिरको  काम  पुरुषको  हो  ।  महिलाको  काम  भान्सा  र  बेडरुममा  सीमित  हुनुपर्छ  । बलको,  बुद्धिको,  चलाखीको  काम  त  पुरुषको  हो  ।  त्यस्तै  सवारी  साधन  हाक्ने  काम  पनि पुरुषको  हो  ।  जब  कोही  महिला  सवारी  साधन  हाक्न  थाल्छन्  पुरुषवादी  मानसिकताको  लागि त्यो  अपराध  बनिदिन्छ  ।  त्यसमाथि  महिला  चालकले  गतिमा  जित्छिन्  भने  त  त्यो  झनै  हाँक, धम्की  ठहरिन्छ  ।  त्यसैले  सडकमा  महिला  चालकप्रति  पुरुष  चालको  व्यवहार  प्रतिस्पर्धात्मक  र विभेदपूर्ण  हुन्छ  ।   यो  मानसिकताले  पुरुष  चालकलाई  महिला  चालकलाई  साइड  नछाड्ने, अनावश्यक  हर्न  बजाएर  डिस्टर्ब  गर्ने,  गति  बढाएर  उछिन्ने  तर्फ  उद्वेलित  गर्दछ  जसका  कारण पनि कैयन् दुर्घटनाहरू भएका छन् ।

पारिवारीक तनाव र पेशाप्रतिको आम धारणा

लामो  दुरीको  सवारीसाधन  हाक्ने,  मालवाहक  गाडी  चलाउने  चालकहरू  परिवारबाट  टाढा हुन्छन्  जसले  गर्दा  परिवारका  सदस्यसँग  उनीहरूको  सम्बन्ध  तनावपूर्ण  हुनसक्छ  ।  परिवारलाईसमय  दिन  नपाइरहेको  तनावले  उनीहरूलाई  सवारी  साधन  हाक्ने  बेलामा  अनेक  सोचाईको  निर्माण गरिदिन्छ  ।  त्यस्तै  न्युन  आय  र  पेशाप्रति  आम  मानिसको  हेयभावले  पनि  तनाव  सिर्जना  गरिदिन्छ।  चालकको  हातमा  स्टेरिङमात्र  हुँदैन  कैयौ  मानिसको  जीवन  हुन्छ  ।  तर  आम्दानीको  आँखाबाट पेशाको  तुलना  गर्ने  समाजमा  चालकहरूलाई  हेयको  दृष्टिले  हेरिदाँ  तनाव  सिर्जना  गरिरहेको  हुन्छ। स्वाभाविक हो तनावमा गाडी हाक्नु जोखिम बाहेक अरु होइन ।

 नाफाको मानसिकता

प्रायः  चालकको  नियमित  आम्दानी  एकथरी  र  कमिसन  अलि  बढी  हुन्छ  ।  गाडी  मालिकले नियमित  आम्दानी  कम  र  कमिसन  बढी  गराउँछ  ।  गाडी  मालिकले  कमिसनको  बलमा  धेरै  नाफा कमाउन  चालक,  सहचालकलाई  दबाब  सिर्जना  गरिरहेको  हुन्छ  ।  गाडीको  आम्दानीसँग  कमिसन
सम्बन्धित  हुन्छ  ।  त्यसैले  बढी  आम्दानी  र  नाफाको  लागि  तीव्र  गतिमा  गाडी  हाक्नु  बाध्यता बनिदिन्छ  ।  माइक्रो  बसहरूका  लागि  यात्री  केबल  यात्री  होइनन्  ती  त  नोट  हुन्  ।  पैसा  हुन्  । त्यसैले धेरैभन्दा धेरै नाफा  कमाउने बाध्यताले पनि  दुर्घटना निम्ताइरहेको हुन्छ  ।

 तीव्र गति सडक दुर्घटनाकाे प्रमुख कारण हाे तर गतिकाे कारण सामाजिक हाे ।   तस्वीरः गुगल

जीवनशैली र नागरिक चेतना

प्रायः  चालकहरूको  जीवनशैली  अनियमित  छ  ।  अनियमित  जीवनशैली  अनेक  रोग  र  तनावको कारण  बन्छ  ।  त्यस्तै  आम  सर्वसाधारणमा  जस्तै  चालकहरूमा  पनि  नागरिक  चेतनामा  कमी  छ  । जसको  कारण  ट्राफिक  नियम  मिच्नु,  सार्वजनिक  सम्पत्तिको  सुरक्षामा  ध्यान  नदिनु,  लापरवाही  गर्नु सामान्य  बन्छ  ।  रक्सी  पिएर  सवारीसाधन  चलाउनु  नागरिक  चेतनाको  कमी  र  अनियमित जीवनशैली दुवै हो ।  निजी सवारीसाधन हाक्ने चालकहरूमा रक्सी पिएर  साधन हाक्नु एकखालको अभिमान  र  स्मार्ट  बन्नु  हो  भन्ने  मानसिकता  पनि  छ  ।  रातीसम्म  डिस्को,  पार्टी  र  दोहोरी  साँझमा झुमेर  रक्सीले  मातेर  जथाभावी  साधन  हाक्दाँ  स्मार्ट  भएको  महसुस  गर्ने  मानसिकता  पनि दुर्घटनाको कारण हो ।

सवारीसाधन

सवारीसाधन  निर्जीव  वस्तु  हो  ।  तर  यो  साधन  हो  ।  सवारीसाधनसँग  जोडिएका  कैयन् पक्षहरूको  पछाडि  सामाजिक  कारणहरू  हुन्छन्  ।  दुर्घटनाको  मुख्य  कारण  मध्ये  एक  सवारीसाधनको अवस्था  हो  ।  पुराना,  मर्मत  नभएका  सवारीसाधनहरू  दुर्घटनाका  कारण   बनिरहेका  छन्  ।

सवारीसाधनको अवस्था पछाडिका केही  सामाजिक कारण यी हुन सक्छन्— छिटो अकुत नाफाको खोजी
सवारी  साधनको  अवस्था  लगानीकर्ताको  आर्थिक  हैसियतले  निर्धारण  गरिरहेको  हुन्छ  ।  प्रायः
सवारीसाधन   धनीहरूले   बैंक   वा   वित्तियसंस्थाको   ऋणमा   सवारी   साधन   ,किनेका   हुन्छन्   । उनीहरूलाई  मासिक  बुझाउनु  पर्ने  किस्ताले  सँधै  तनाव  दिइरहेको  हुन्छ  ।  एकातर्फ  गाडीबाट  हुने आम्दानीले घर खर्च चलाउनु, छोराछोरीको शिक्षा, स्वास्थ्य आदिमा खर्च गर्नु र अर्कोतर्फ नियमित  ठूलो  राशीको  किस्ता  बुझाउनु  ।  फेरि  सवारीसाधन  धनी  हुनु  भनेको  समाजमा  बेग्लै हैसियत  हुनु  हो  ।  त्यो  हैसियत  बिना  पैसा  कायम  रहन  सक्दैन  ।  यी  आर्थिक दबाबले सवारीसाधन  धनीलाई  छिटो  अकुत  नाफा  जम्मा  गर्न  बाध्य  पार्दछ  ।  उसले  गाडीको  नियमित मर्मतसम्भारमा  पैसा  खर्च  गर्न  कञ्जुस्याई  गर्दछ  ।  धेरै  नाफाको  लागि  ट्राफिक  नियम  उल्लंघन गरिन्छ र रिस्कसँग खेल्न प्रोत्साहन गरिन्छ । जसको नतिजा सडक दुर्घटना  बन्न पुग्छ ।

 सडक  निर्माणको  टेण्डरदेखि  लिएर  इञ्जिनियरले  स्वीकृति  नदिदाँसम्म  भ्रष्टाचार  भइरहेको हुन्छ  ।  यो  संगठित  भ्रष्टाचारका  कारण  हाम्रा  सडकहरू  गुणस्तरीय  बन्न  सकेका  छैनन्  ।  सडकका कारणले होइन कि संगठित भ्रष्टाचारका कारण दुर्घटनाहरू भइरहेको छन् ।

सिण्डिकेट

यातायातसँग सम्बन्धित विभिन्न व्यावसायिक समितिहरू छन् । ती समितिहरूका कैयन् सकारात्मक  योगदान  पनि  छन्  ।  तर  ती  समितिहरूले  सिर्जना  गरेको  सिण्डिकेट  र  राज्यमाथिका अनावश्यक  हस्तक्षेपहरूले  दुर्घटना  निम्ताउन  जोड  दिइरहेका  छन्  ।  जे  सुके  भए  पनि  समितिले अनेक  उपायः  लगाएर  व्यहोर्ने  परिपाटीले  चालक  र  सवारीसाधन  धनीलाई  गैरजिम्मेवार गराएको छ  ।  समयमा  साधन  मर्मत  नगर्नुदेखि  चालकहरूको  लापरवाहीलाई  जोड  दिएको  छ  ।  कैयन् दुर्घटना  चालकका  लापरवाहीले  भएका  हुन्छन्  तर  त्यस्तो  अवस्थामा  पनि  समिति  चालकलाई जोगाउन लागिपरेको हुन्छ । जसले  गर्दा लापरवाही  गर्ने चालकलाई बल प्राप्त हुन्छ ।  सार्वजनिक यातायातमा  सरकारी  लगानी  नहुँदा  निजी  क्षेत्रको  एकलौटी  जस्तो  भएको  छ  ।  निजी  क्षेत्रसँग प्रतिस्पर्धा  गर्ने  अर्को  तप्का  नहुँदा  आम  उपभोक्ता  यात्रुबारे  ध्यान  दिने  परिपाटी  नै  छैन  ।  जसले गर्दा   एकातर्फ   यात्रुहरूले   दुःख   खपिरहेका   छन्   भने   अर्कोतर्फ   गैरजिम्मेवार   बन्न   बल पुगिरहेकाे छ ।

सडक

यातायातको  अर्को  पक्ष  हो  सडक  ।  यो  यातायातको  माध्यम  हो  ।  सडकको  अवस्था यातायातको मुख्य  कारण  पनि  हो  ।  सडकसँग  सामाजिक  कारणहरू  जोडिएका  हुन्छन्  ।  सडकसँग जोडिएका सामाजिक पक्षहरू यस्ता हुनसक्छन्—

संगठित भ्रष्टाचार

सडक दुर्घटनाको मुख्य कारणहरू मध्ये एक  सडकको अवस्था हो । नेपाली  सडकका अवस्था निकै  गम्भीर  छन्  ।  कैयन्  सडकहरू  निर्माणभएको  वर्ष  दिन  नपुग्दै  बिग्रन्छन्  ।  सडकका खाल्डाखुल्डी,  इञ्जिनियरिङ्गमा  कमी,  असंख्य  घुम्टी  जस्ता  अनेक  कारणहरूले  सडक  दुर्घटना निम्तिन्छन्  ।  सडकको  अवस्था  बिग्रनु  र  निर्माण  कमसल  हुनुमा  मुख्य  कारण  संगठित  भ्रष्टाचार हो  ।  सडक  निर्माणको  टेण्डरदेखि  लिएर  इञ्जिनियरले  स्वीकृति  नदिदाँसम्म  भ्रष्टाचार  भइरहेको हुन्छ  ।  यो  संगठित  भ्रष्टाचारका  कारण  हाम्रा  सडकहरू  गुणस्तरीय  बन्न  सकेका  छैनन्  ।  सडकका कारणले होइन कि संगठित भ्रष्टाचारका कारण दुर्घटनाहरू भइरहेको छन् ।

अति दोहन

सडक  सार्वजनिक  सम्पत्ति  हो  ।  तर  नागरिक  चेतनाको  कमी  भएको  समाजमा  सार्वजनिक
सम्पत्तिको  अधीक  दोहनमात्र  हुन्छ  ।  सडक  त्यस्तै  भएको  छ  ।  निर्माण  सामग्री  सडकमै  राखिन्छ, फुटपाथ  पसल,  गाईवस्तु  राख्ने  ठाउँ,  केटाकेटीको  खेल्ने  स्थान  आदि  कैयन्  उद्देश्यका  लागि
सडकको  दोहन  गरिरहेको  छ ।  आन्दोलन  हुने  ठाउँ  पनि  सडक  नै  हो  ।  यालीहरू  हुने  ठाउँ  पनि
सडक  नै  हो  ।  केही  रीस  पोख्नु  छ  भने  बन्द  हुने  पनि  सडक  नै  हो  ।  सडक  सबैको  साझा
सम्पत्ति  त  भएको  छ  तर  केवल  दोहन  गर्नका  लागि  ।  सडक  हाम्रो  हो  र  सडक  जोगाउनु  पर्छ भन्ने  नागरिक  चेतनाको  कमीको  कारण  पनि  सडकको  स्थिति  बिग्रेको  हो  ।  संगठित  भ्रष्टाचारका कारण  कमसल  बनेका  सडकमै  टायर  बालिन्छन्  र  घरका  छतका  पानी  सिधै  खसालिन्छन्  ।  अनि कसरी सडक गुणस्तरीय हुन्छ ?  सडकको दोहन पनि दुर्घटनाको कारण हो।माथि  उल्लेखित  सामाजिक  पक्षहरू  केही  उदाहरणमात्र  हुन्  ।  अन्य  कैयन्  सामाजिक  पक्ष जोडिएका  छन्  सडक  यातायातसँग  ।  पैदल  यात्रीको  नागरिक  चेतना,  सडक  निर्माण  पछाडिको गाउँले  मनोविज्ञान  जस्ता  कैयन्  पक्ष  पनि  जोडएका  छन्  ।  सारमा  भनौं,  सडक  यातायात  केबल चालक,  साधन  र  सडकसँग  जोडिएको  छैन  ।  त्यससँग  कैयन्  सामाजिक  पक्षहरू  जोडिएका  छन्  । त्यसैले  सडक  दुर्घटनाको  बहुआयामिक  कारणहरूमाथि  गहन  बहसको  जरुरी  भइसकेको  छ  । होइन भने हाम्रो यात्रा सँधैभरी पशुपतिनाथले सुरक्षित  गर्न सक्दैनन् ।